Soviet Armenia through the lenses of Generation Z
Source of the picture: Mediamax
Student: Ofelia Akofian
Transcript
Date of the interview: 09/02/2020
Place of the interview: Yerevan, Armenia- Cranston, United States
Information about the interviewee:
Date of birth: 1959, February 2nd
Place of birth: Yerevan, Armenian SSR
Q1: First, let’s talk about your roots, where do your parents come from?
Սկսենք արմատներից, Ձեր ծնողները որտեղի՞ց են։
A1: 1947 թ․ ծնողներս վերադարձել են հայրենիք, հայրենադարձ են։
Հայրս ծնվել է Թուրքիայում, ընտանիքից միակ ողջ մնացածն է, մյուս անդամները ցեղասպանության զոհ են եղել։
Մայրս իր եղբայրների հետ ընտանիքով վերադարձել են Մեծ հայրենադարձության տարիներին։
Q2: Given the fact, that your parents were immigrants, have they ever faced repression, discrimination by the Soviet authorities?
Ելնելով այն հանգամանքից, որ Ձեր ծնողները ներգաղթյալներ էին, նրանք երբևէ ենթարկվե՞լ են բռնաճնշումների կամ խտրական վերաբերմունքի սովետական իշխանությունների կողմից։
A2: Իմ ծնողներն անձամբ՝ ոչ, սակայն ունեին շատ ընկերներ, որոնց իսկույն՝ հաջորդ տարի աքսորել են Սիբիր։ Մայրս պատմում էր, որ դա նաև իրենց մասնագիտությունից էր կախված, աքսորում էին կոնկրետ մասնագիտության տեր մարդկանց, օրինակ՝ իր ծանոթը քարտեզագետ էր։ Սակայն մայրս և իր եղբայրները ուսանողի կարգավիճակով էին վերադարձել։ Նրանք ավելի շատ ծաղրանքի էին ենթարկվում տեղացիների կողմից, նրանց «ախպար» էին անվանում, իսկ պետական մակարդակով բռնարարքներ նրանց նկատմամբ չեն եղել, վերջիններս մեծ հաջողությունների են հասել Հայաստանում։
Q3: What was it like to live in Soviet Armenia?
Ինչպիսի՞ն էր Կյանքը ՀԽՍՀ-ում։
A3: Առաջին հերթին ասեմ, որ ծնողներս մեծ դժվարությամբ են հաստատվել, իրենց տունը կառուցել Հայաստանում։ Ես ծնվել էմ 1959-ին, այն ժամանակ ապրում էինք Ավանում։ հիշում եմ՝ շատ աղքատ էինք ապրում, սակայն իմ մանկության տարիներին բոլորն էին նույն կենցաղով ապրում, հավասարություն կար։ Սակայն գիտեինք, որ այն հարևանները, ովքեր աշխատում էին խանութում, նման վայրերում կարող էին ապրանք հայթհայթել և ավել գնով վաճառել։ Այդ տարբերությունը կար, բայց, որ Սովետական միությունում բոլոր մարդիկ հավասար էին, դա այդպես էր։
Q4: What about freedom of speech and expression? Have you ever been opressed for voicing your opinion?
Իսկ ինչ կասեք ՀԽՍՀ-ում խոսքի ազատության մասին։ Դուք երբևէ ճնշման ենթարկվե՞լ եք ձեր կարծիքն արտահայտելու համար։
A4: Ես խոսքի ազատության սահմանափակումների մասին դեռ իմացել եմ մանկուց, քանի որ դեռևս դպրոցում ուսուցիչները պահանջում էին մտածել, արտահայտվել այնպես, ինչպես պետք էր։ Դու երբեք իրավունք չունեիր անկախ կարծիք արտահայտելու։ Եղել է, որ արտահայտվել եմ սակայն ինձ իսկույ սաստել են․ լիներ դա գրականության թե պատմության, թե այլ առարկաների ժամանակ։ Սեփական կարծիք ունենալու իրավունք ոչ ոք չուներ, համենայն դեպս, իմ դպրոցում այդպես էր։ Նույնն էլ աշխատավայրում էր։ բանվորը, ինժեները․․ սեփական կարծիք արտահայտելու իրավունք չուներ, ամեն ինչ պետք է իրականացվեր այնպես, ինչպես պետք էր։
Անշուշտ, ես գիտեմ, որ շատ գրողներ, մտավորականներ այլակարծության համար բանտարվել են, Սիբիր են աքսորվել կամ ստիպված են եղել փախչել երկրից։ Այսինքն՝ այդ ճնշումը եղել է հատկապես բոլոր ստեղծագործ մարդկանց նկատմամբ՝ լինեն դա երաժշտներ, կոմպոզիտորներ, նկարիչներ։ Դա նորություն չէր և մենք բոլորս դրա մասին գիտեինք, նույնիսկ երբ երեխա էինք։
Q5: Did you work? If yes, where? What were the advantages and disadvantages of working at SU era?
Դուք աշխատո՞ւմ էիք, եթե այո՝ որտե՞ղ։ Որո՞նք էին ԽՍՀՄ-ում աշխատելու առավելություններն ու թերությունները։
A5: Ես աշխատել եմ Էներգացանց նախագիծ-ինստիտուտի փորձնական արտադրությունում, եղել եմ վերահսկիչ։ Քանի որ ամեն ինչ ռուսերեն էր, ռուսերեն ասեմ՝ Мастер ОТК էի, վերահսկում էի կատարված աշխատանքը։ Ամուսինս ինժեներ էր։
Q6: Were you a member of the Komsomol/Community Party? Did your communist colleagues benefit from the party membership, how?
Դուք եղե՞լ եք Կոմկուսի անդամ։ Ձեր աշխատավայրում կոմկուսի անդմաներն ի՞նչ առավելություններ ունեին։
A6: Օրինակ իմ ամուսինը բնավորությամբ այնպիսին է, որ նրան հաճախ ասում էին՝․ “դու իսկական կոմունիստ ես”, բայց իրեն, չգիտես ինչու՝ չէին ընդունում պարտիա։ Ավելին՝ ինժեներա-բանվորական դասի համար տեղերը խիստ սահմանափակ էին․ տարեկան 5 հոգի օրինակ, որոնք կարող էին համալրել կուսակցության շարքերը։
Իմ դեպքում խնդիրն այլ էր․ իմանալով, որ ես ունեմ հարազատներ արտասահմանում, միշտ խուսափում էին ընդունելուց, և անկեղծ ասած այս հանգամանքը հաշվի առնելով՝ ես չէի դիմել, քանի որ մերժում ստանալու մեջ վստահ էի։
Աշխատավայրում չէինք զգում, որ կոմունիստներն ունեն առավելություն մեր նկատմամբ, պարզապես, նրանք հաճախ հավաքներ էին կազմակերպում, շփման շրջանակն էր մեծ։
Q7: Were there any job positions that required being a Communist party member.
Կա՞յին արդյոք պաշտոններ, որոնք զբաղեցնելու համար անհրաժեշտ էր լինել կոմկուսի անդամ։
A7: Այո, անձամբ իմ մայրը շատ օտար լեզուներ գիտեր, ինչի շնորհիվ առաջարկում էին գրադարանի վարիչի հաստիք, բայց նշում էին, որ դրա համար մայրս պետք է կոմունիստ լիներ, իհարկե, մայրս հրաժարվեց և վարիչ չդարձավ։ Դիրեկտորները, պարտկոմները, շրջկոմների ղեկավարները, դպրոցի տնօրենները և ղեկավար դիրքում այլ անձինք պետք է լիներ կոմունիստական կուսակցության անդամ։
Q8: Did you support the Soviet system, or did you feel a victim of the Soviet system? Why?
Դուք աջակցում էիք սովետական համակարգը, թե՞ Ձեզ համարում էիք այդ համակարգի զոհ։ բացատրեք՝ ինչու։
A8: Ինձ զոհ չէի համարում, այդ զգացողությունը եկավ հետո, երբ իմացա, որ կուսակցությունը շատ հարցերում ճնշել էր կամ ասենք հայոց պատմության մեջ իր դիրեկտիվն էր մտցրել, որն ի վնաս մեր ժողովրդի էր, բայց որպես քաղաքացի, ես գոհ էի, քանի որ անվճար էր կրթությունը, բժշկությունը, կարող էինք ազատ ճանապարհորդել երկրի ներսում, հանգստանալ, աշխատավարձը հավասար էր, սակայն երբ հետո արդեն կարդում էիր, ավելի հասուն տարիքից ելնելով հասկանում էիր՝ ինչեր էին եղել, որ կարող էին չլինել։
Q9: Have they traveled outside of the SU? If yes, can they recall how the system worked for letting them out of the country? Did it change your opinions about the SU?
Դուք ԽՍՀՄ-ից դուրս ճանապարհորդել եք՞, ինչպես էր դա ստացվել։ Արդ ճանապարհորդությունը փոխել է ԽՍՀՄ-ի մասին Ձեր կարծիքը։
A9: Ամուսինս 89 թ․ եղել է Բուլղարիայում, 90 թ․ ամուսնուս հետ առաջին անգամ այցելել էինք Միացյալ Նահանգներ։ Անկեղծորեն, կյանքը շատ-շատ տարբեր էր, սարսափելի շատ․ և՛ սոցիալական առումով, և հաշվի առնելով այն, որ երկրաշարժի հաջորդող տարիներն էին, ԽՍՀՄ վատ տարիները և այդ տարբորությունն ավելի էր զգացվում, բայց ասել որ, “օ, ես զգացի լրիվ այլ վերաբերմունք,” սխալ կլինի։ Պարզապես, քանի որ Ամերիկայում տարբեր ազգեր են ապրում, ես զարմացա, որ բոլորը միանման են նայվում, այդ ժամանակ, համեմատելով, զգում էի, որ Ամերիկան շատ ավելի հզոր էր և ավելի շատ էր առատությունը, որ մեր երկրում Սովետ միությունում երբեք չէի տեսել․ միշտ ինչ-որ բանի պակաս կար, ուտելիքը պետք էր հայթհայթել։
Q10: What were the 5 key turning points in Armenia’s social and political life from through the 1960s to the 80s, that you remember the best? Did you know about the dissident movements back then?
Կարող եք՞ թվարկել 5 շրջադարձային կետ 1970-1980-ական թթ Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական կյանքում։
А10: Ես գիտեի 1965 թ․ ցեղասպանության ճանաչման համար կազմակերպված ցույցի մասին, քանի որ հայրս ծնվել էր Թուրքիայում, իր ընտանիքից միայն նա էր ողջ մնացել և 1922 թ․ կարողացել էր փախչել Հունաստան, ապա՝ գալ Հայաստան։ Այսպիսով, անշուշտ ցեղասպանության մասին մեր ընտանիքում շատ էր խոսվում։ մենք նույնիսկ հարևան ունեինք, որը1965 թ․մասնակցել էր ցույցերին և բանտարկվել։ մենք այդ ամենը շատ լավ գիտեինք, ավելին՝ դպրոցում մեզ արգելում էին ապրիլի 24-ին Ցեղացպանության հուշարձան այցելել կամ ինչ-որ միջոցառումների մասնակցել, մեզ շատ խիստ պատժում էին, եթե երեխաները գնում էին ցույցերին մասնակցելու։
Բայց կյանքը խաղաղ էր, մանավանդ իմ ընտանիքը գաղտնի կուսակցությունների, էդպիսի բաներին չի մասնակցել, բայց բնական է, որ ամեն ինչից տեղյակ էինք։
Գիտեի նաև, որովհետև ավելի հասուն տարիքում շատ հաճախ Ամերիկայի ձայնն էի լսում, որը հազիվ կարողանում էին միացնել և շատ բաների մասին, նույնիսկ՝ մեր երկրում կատարվող, այնտեղից էինք իմանում։
Դիսիդենտների մասին գիտեինք, Ռաստապովիչին, Գալինա Վիշնեվսկայային, և շատ շատերին գիտեինք, որոնք արտաքսել էին Սովետ միությունից։
Հայկական ընդհատակյա կազմակերպություններից միայն ԱՍԱԼԱ-ի մասին էինք լսել, իմացել էինք, որ թուրքական դեսպանատան աշխատողների վրա էին հարձակվում, բայց միայն անկախությունից հետո իմացա, որ կար Ազատ Հայաստան գաղտնի կուսակցություն։
Կարող եմ ասել, որ մինչև 80-ական թթ Հայաստանում ամենալավ ամենախաղաղ ժամանակներն էին, դրանից հետո կյանքը բարդացավ։
1970-1980 իրադարձություններից կարևորում եմ մետրոպոլիտենի կառուցումն ու շահագործումը Կարեն Դեմրճյանի օրոք, մարզահամերգային համալիրի կառուցումը, 1973 թ․ Արարատ ֆուտբոլային թիմն առաջին անգամ դարձավ ԽՍՀՄ չեմպիոն, որը շատ մեծ տոն էր բոլորիս համար։ Ես ամուսնացա․․․ դա էլ իմ կյանքի ամենամեծ իրադարձությունն էր, այնպես որ ես այդ ժամանակ ավելի շատ կապված էի իմ ընտանիքին և աշխատանքին։
1982 թ․ օլիմպիադան էլ էր կարևոր հայերիս համար, քանի որ շատ հայ մարզիկներ էին ԽՍՀՄ ներկայացնում։
Q11:We always speak about SU being an empire and we know, that like any Empire it was trying to control its peripheries through different means. Nationalistic agenda and ideology weren’t encouraged and was even persecuted. Yet, paradoxically, during this short period Armenia had an unprecedented breakthrough in science, technology, literature, music, sport, etc. And what’s more interesting, in this period we saw the rise of Armenian nationalism, growing interest in our history and the Armenian studies overall. How can you explain this phenomenon?
Երբ խոսում ենք խՍՀՄ մասին, հաճախ նշում ենք, որ այն կայսրություն էր, և ինչպես ցանկացած կայսրություն ցանկանում էր տարբեր ճանապարհներով կառավարել իր ծայյրամասերը։ Այնուամենայնիվ, պարադոքսալ է, որ հենց այս շրջանում Հայաստանն ունեցավ աննախադեպ առաջընթաց գիտության, արվեստի, սպորտի և այլ ոլորտներում։ Ավելին՝ այս հաջողությունները ազգային ինքնագիտակցության վերածննդի, գաղափարների հիմք դարձան։ Ինչպե՞ս կարող եք բացատրել այս երևույթը։ Կարո՞ղ եք թվարկել մշակութային, գիտության ոլորտի գործիչների, որոնց հետ ասոցացնում եք այս ալիքի ուժգնացումը։
A11: Ամենակարևոր գործոնը, որը մեզ հայ էր պահում, մեր Սփյուռքի գործոնն էր, որովհետև երևի չկար մի ընտանիք, որը արտասահմանում հարազատներ չունենար։ Ինչու եմ սա ասում, քանի որ շատ հայ ծնողներ իրենց երեխաներին ռուսական դպրոցներ էին ուղարկում, որտեղ հայերենը շատ թույլ էին անցնում և այդ երեխաները հետագայում բոլորին վերևից էին նայում, քանի որ հիանալի ռուսերեն էին խոսում և հետագայում իրենց ավելի հեշտ էր լինում ինտեգրվել Խորհրդային միությունում։ Տեխնիկական գրականությունը, ամենը ռուսերեն էր։ Իհարկե, ռուսերենի՝ որպես Խորհրդային ազգերի միջև հաղորդակցվելու լեզու լինելը լավ էր, բայց եթե Հայաստանաբնակի հարազատներն ապրում էին, օրինակ՝ Նախիջևանում, նա պետք է այդ հարազատներին այցելելու թույլտվություն ունենար։ Շատ սահմանային հատվածներում զգում էիր՝ ինչքան շատ է քո մեջ ռուսականությունը։ Մեր Կոմանդոսն ինքն է պատմում, որ, ապրելով Վրաստնաւոմ՝ եթե ուզում էիր մի քիչ մի բանի հասնել, պետք է վրացի դառնայիր, Ռուսաստանում հաստատվելու համար իսկույն -յան-ը վերանում էր, -ով-ն էր մնում։ Այսինքն՝ այդ ասիմիլյացիան դանդաղորեն տեղի էր ունենում, բայց, քանի որ մենք ունեինք հարազատներ, ովքեր գալիս էին, գնում, ազգային երգերը․ 1974-1975 թ․ հետո եղան ազգագրական երգերի (փառատոներ) և այլն, որոնք մեզ անընդհատ հիշեցնում էին Գևորգ Չաուշի, Անդրանիկի մասին, և Եղեռն տեսած սերունդը՝ մեր ծնողները, տատիկ-պապիկները, մեզ պատմում էին հայկական արմատների մասին, ինչն էլ մեր երեխաներին էինք փոխանցում։
Գրողներից, իհարկե, մեզ համար Պարույր Սևակը, Հովհաննես Շիրազը, Իսահակյանը առանձնահատուկ էին, քանի որ նրանց ամեն մի խոսքը ազգային էր։ Հայրենասիրական երգն ու պարը շատ-շատ էր, բայց էլի եմ ասում՝՝ կողմնորոշումը դեպի Ռուսաստան, ռուսականացումը կամաց-կամաց տեղի էր ունենում։ Շատ շատերն արդեն համարում էին, որ հայերենը այնքան էլ կարևոր լեզու չի, ռուսերենն ավելի իշխող էր, թեև ապրում էին Հայաստանում։ Անկեղծ լինեմ՝ ես էլ էի ցանկանում երեխաներին ռուսական դպրոց ուղարկել, սակայն ամուսինս կտրուկ դեմ էր, և ես, հակառակ նրա, երեխաներին տարա անգլիական թեքումով դպրոց։
Q12: How did Perestroika impact the social life in Armenia?
A12: Ամեն ինչ սկսվեց, երբ Կոմկուսի գլխավոր քարտուղար դարձավ Միխայիլ Գորբոչովը, որին մենք մեծ խանդավառությամբ ընդունեցինք։ Բանն այն է, որ նա, կարծես թե ձեռներեցներին ազատություններ էր տալիս, շատ կոպերատիվներ հիմնվեցին, մարդիկ մտածում էին, որ ամեն ինչ ավելի լավ է լինելու։ Նաև ռուսական հեռուստաալիքով հաղորդում կար, որում ցույց էին տալիս, թե ինչպես էին պատժում այն պաշտոնյաներին, որոնք վատնում էին պետական փողերը։ Մեր պես բանվորագյուղացիական դասակարգը կարծում էր, որ արդարությունը կվերականգնվի և բոլորս հավասար պայմաններում կսկսենք ապրել, որովհետև Սովետական միությունում բոլորն այդ արդարության կարոտ էին։ Բայց, իհարկե, այդպես չեղավ, ամեն ինչ ավելի վատացավ, դեֆիցիտ սկսվեց, երկիրը սկսեց քանդվել, շատերը չէին հավատում, մտածում էին՝ նորից ամեն ինչ լավ կլինի։ Ոչ ոք չէր հավատում Սովետ Միության քանդվելուն։
Q13: What is their recollection of the Karabakh movement? How did it start? Did its charismatic leaders contribute to the success of the movement?
Իսկ եթե ոչ ոք չէր հավատում ԽՍՀՄ հնարավոր փլուզմանը, այդ դեպքում Ղարաբաղյան շարժումն ինչի՞ մասին էր․ Հայաստանի անկախացման, ԼՂԻՄ-ի՝ Հայաստանին միավորվելու թե՞՝ ԽՍՀՄ-ում ավելի մեծ ինքնավարություն ունենալու։ Կար այստեղ սոցիալական գործոն, թե՞ միայն ազգայինն էր։
A13: Եթե հարցը վերաբերում է կոնկրետ Ղարաբաղին, ապա պետք է նշեմ, որ Ադրբեջանի կազմում նրանք միշտ էլ սոցիալական անարդարության մեջ են եղել, երբեք այդ գյուղերն ու քաղաքները չեն բարեկարգվել, կենսամակարդակը այնտեղ չի բարձրացել։ Բացի այդ, տեղի բնակչությանը հուզում էր, որ գնալով ադրբեջանցիները ինքնավար մարզում շատանում են և իրենց դուրս են մղում, որովհետև հայը միշտ սիրում է բարեկեցիկ կյանքով ապրել, իսկ նման պայմաններում ստիպված էին լինելու տեղի հայերը հեռանալ:
Հետո նույնիսկ պարզ դարձավ, որ Ղարաբաղի բնակիչների համար ազատ չէր ելումուտը Հայաստան, իսկ Հայաստանից Ղարաբաղ նույնիսկ մշակութային կապերն էին սահմանափակ․ երգչախմբերին, պարային խմբակներին արգելվում էր այցելել ինքնավար մարզի տարածք։ Այսինքն՝ ամեն ինչ արվել էր՝ հային Հայաստանից կտրելու, հայ լինելու իրավունքից զրկելու համար։ Հենց առաջին պայմանը, որ ստիպեց ղարաբաղցիներին պայքարել Հայաստանին հետ միանալու համար այդ ազատության բացակայությունն էր, սոցիալականը՝ դեռ մի կողմ։
Արցախյան շարժումը ազատագրական պայքար էր, ոչ թե՝ սոցիալական։
Q14. Մինչև շարժման սկիզբը ինչպիսի՞ հարաբերություններ էին հայերի և ադրբեջանցիների միջև։ Ինչպե՞ս էին հայերը վերաբերում Հայաստանում ապրող օտարերկրացիներին, ազգային փոքրամասնություններին։
A14: Ես անձամբ, ապրելով Երևանում, շատ ադրբեջանցիներ չեմ ճանաչել, միայն հիշում եմ, որ նրանցից առևտուր էի անում շուկայում, ինչպես շատերը։ Նորմալ հարաբերություններ էին, կոնֆլիկտներ չէին լինում։ Սակայն ինչ վերաբերում է Ղարաբաղին, ապա հետո իմացանք, որ մշտապես եղել են բախումներ, իմացա, որ ադրբեջանցիները մանկահասակ երեխայի էին խաչել։ Այդ ամենը սարսափելի է, բայց սովետական իշխանություններն անում էին ամեն ինչ՝ այդ փաստերը թաքցնելու, կոծկելու համար։
Q15: Իսկ այնուամենայնիվ, եթե այսպիսի միջադեպեր վաղուց էին, որն էր պատճառը, որ հենց 1980-ականներին սկսվեց արցախյան շարժումը։ Արդյո՞ք դա տարիներով կուտակված և գլասնոսծ և պերեստրոյկա գաղափարների ի հայտ գալուն պես պարպված ազգայնական մղում էր, թե՞՝ պայմանավորված էր այդ շարժման ղեկավարների՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի, Վազգեն Մանուկյանի, այլ մտավորականների անձերով։
A15: Այն օրվանից, երբ Ղարաբաղը կցվեց Ադրբեջանին, այնտեղ ապրող հայերը գենետիկ մակարդակով անգամ չէին կարող մոռանալ Շուշիի, Բաքվի ջարդերը հայերի հանդեպ, ինչը իրենց հեռու էր պահում ադրբեջանցիներից և իրենք միշտ երազում էին անկախանալ։ Ես նույնիսկ կարդացել էի, որ ղարաբաղցիները այդպիսի դիմումներով հանդես էին եկել ոչ միայն վերջին տարիներին, այլ նաև՝ 1965 թ-ին, դրանից հետո, գոնե մի քանի կոմկուսի քարտուղար դիմել են այդ հարցով Կոմկուսի գլխավոր քարտուղարներին։ Արցախահայությունը մշտապես երազել է ազատվել Ադրբեջանից, պարզապես հենց Սովետական սահմանադրության դրույթը, որը թույլ էր տալիս անդամներին հանրաքվեով դուրս գալ այլ ինքնավար ռեսպուբլիկայի կազմից, նրանց համար առիթ էր, որով օրինական ճանապարհով կարող էին միանալ Հայաստանին։
Այնպես որ ես չեմ կարծում, թե ՀՀՇ-ի՝ միանգամից ոտքի կանգնելը հրահրեց այս շարժումը․ դա սկսվել էր հենց առաջին տարիներից, երբ Արցախը կցվել էր Ադրբեջանին։
Անակախացման շարժումը Հայաստանում։
Հայաստանը, քանի որ ինդուստրիալ, զարգացած երկիր էր և կապված էր աշխարհի շատ երկրների հետ, դա մեզ վստահություն էր ներշնչում։ Մենք կարծում էինք, որ կարող ենք շարունակել այդ համագործակցությունները, բայց չէինք պատկերացնում, որ անկախանալով կունենանք կախվածություն Վրաստանից, Ռուսաստանից , Թուրքիան կփակի իր սահմանը, և փաստացիորեն կհայտնվենք տնտեսական շրջափակման մեջ, որը մինչ օրս շարունակվում է։ Պարզապես մենք շատ զարգացած երկիր էինք և վախ չունեինք։
․․․Տեսնելով, որ աշխարհում կան մեր պես փոքր պետություններ, որոնք ինտեգրվում են աշխարհում, մտածում էինք, որ մեզ էլ դա կհաջողվի, քանի որ սփյուռք ունեինք, մտածում էինք, որ հայրենադարձություն կլինի, հայերը կմիավորվեն, կշատանանք։
Մենք նաև խուսափում էինք ռուսիֆիկացիայից, քանի որ դա անդառնալի գործընթաց էր։ Ինչ էլ որ մեզ մոտ պետք էր կառուցել, մեծ խաբեության, կաշառքների գնով էր կառուցվում։ մոսկվան էր որոշում ինչ շենք, ինչ հաստատաություն կառուցի և այլն։
Բայց յուրաքանչյուր պետություն հասել էր նրան, որ ցանկանում էր ինքնուրույն տնօրինել իր ունեցվածքը։
Q16: Արդյո՞ք ՀԽՍՀ առջև ինքնուրույն արտաքին քաղաքականություն վարելու և ԽՍՀՄ անգործությունը Հայոց ցեղասպանության ճանաչմանն ուղղված անգործությունը և այլ ազգային օրակարգերը նպաստել էին անկախանալու ձգտումներին։
A16: Այո, իհարկե, երբ իմանում էինք, թե Լենինն ու Ստալինը որքան հակահայկական որոշումներ են կայացրել, ներքին ընդվզում էր առաջանում ԽՍՀՄ և դրա ղեկավարության նկատմամբ, քանի որ մեզ միշտ ասում էին ․”Այո՛, դու հայ ես, ցեղասպանություն ես տեսել, բայց դա մեզ չի վերաբերում, դա անցյալում է եղել”, և միշտ մեզ հավասարացնում էին Ադրբեջանի հետ, նույնիսկ երբ մեր գիտությունն ու մշակույթը ավելի մեծ նվաճումներ էր ունենում։
Նույնիսկ Սպիտակի երկրաշարժը մեզ ետ չպահեց անկախանալու գաղափարից։ Հատկապես, երբ 1988-ին եղան Սումգայիթի դեպքերը, ավելի վճռական դարձանք։ Հատկապես իմանալուց հետո, որ ռուս զինվորներին արգելված էր եղել միջամտել և նաև ամենաթողության պատճառով էր այդ դժբախտությունը տեղի ունեցել։ Այդ ամենը շատ ավելի ուշ եմ իմացել, և իմանալով, մեծ ցավ եմ ապրել, քանի որ հայ ժողովուրդը պատմության ընթացքում միշտ ամենահավատարիմն է եղել ռուսներին և դա ապացուցել ցանկացած պատերազմի, իրադրության մեջ։
Սակայն անկախացման ցույցերը չեն ունեցել հակառուսական բնույթ, այլ եղել են հակախորհրդային։ մենք շատ լավ հասկանում էինք, որ ռուս զինվորը հրաման է կատարում, և ռուս ժողովրդի դեմ ատելություն չկար։
Q17: What was it like to see the collapse of the SU?
Ինչ էիք զգում ԽՍՀՄ անկման ականատեսը լինելու փաստից, ինչ հույսեր ունեիք անկախ Հայաստանից, արդյոք դրանք իրագործվեցին։
A17: Իհարկե, մեր հիմնական ցանկությունը՝ անկախացումը իրականացավ, ինչի համար շատ ուրախ էինք, սակայն համոզված էինք, որ այն, ինչ ունենք Հայաստանում կպահպանվի, կգործի և մենք ավելի լավ կինտեգրվենք աշխարհին, բայց դժբախտաբար, անկախացումից հետո իշխանության եկած մարդիկ թալանեցին այդ ամենը, ինչը հանգեցրեց նրան, որ սկսեցինք մեզ հարց տալ, թե ինչի՞ անկախացանք։
Անկախ լինելը միշտ էլ հպարտություն է, բայց նաև վիրավորանք էր, որ հենց հայ ղեկավարները, գալով իշխանության, մեր այդ հպարտության զգացումը կոտրեցին մեր մեջ՝ մեզ դարձնելով մուրացկան, օրվա հացի կարոտ։
Երբ իմանում էինք, թե Լենինն ու Ստալինը որքան հակահայկական որոշումներ են կայացրել, ներքին ընդվզում էր առաջանում ԽՍՀՄ և դրա ղեկավարության նկատմամբ, քանի որ մեզ միշտ ասում էին ․”Այո՛, դու հայ ես, ցեղասպանություն ես տեսել, բայց դա մեզ չի վերաբերում, դա անցյալում է եղել”:
“When we were learning about Lenin’s and Stalin’s anti-Armenian decisions, an internal rebellion was arising against the Soviet leadership and the system”, Marine Hakobyan, 61, remarks as she remembers the years when the Karabakh movement was just emerging in Soviet Armenia during our pending Zoom interview. “They [the authorities ] were constantly pushing back our national agenda by telling to calm down and forget about the Genocide, as it was something that happened in the past and did not concern them. Moreover, they were constantly trying to equalize our achievements, history, and culture with the Azerbaijani achievements, which was so wrong and unacceptable as we were far ahead of them”, she states with bitterness in her voice.
Currently, Marine Hakobyan lives in Cranston, United States. Still, she has spent most of her life in Soviet Armenia, and her memories of that crucial, yet often neglected historical period are essential for understanding the rise of the Armenian nationalistic agenda in the times when such kind of aspirations was constantly being oppressed, the agenda, that paved our way towards Independence. Ms. Hakobyan’s opinion on those events is vital given her unique background and the fact that she was a representative of a so-called working class, considered the cornerstone of the Soviet system.
Marine Hakobyan was born to a family of Armenian repatriates who came to the country during the 1948s repatriation wave. Both of her parents were Genocide survivors. Marine remembers that they had a hard time starting a new life in Soviet Armenia. “Life was very difficult for them, they weren’t repressed by the authorities, yet they knew some people who were victims of the Stalin repressions. My mother’s friend was among them; she was exiled to Siberia right after her arrival in Armenia. She was a cartographer, and I think this is important. People of certain professions were more likely to be exiled” At the same time, Ms. Hakobyan is quite nostalgic about her childhood. “Yes, we were poor, but at least we were happy, as everyone was living the same lifestyle, yet we knew that those working at shops and factories were more privileged as they could secretly sell some stuff at higher prices. Such things were common. However, the proletariat, meaning the working class, was mostly satisfied, as we had many other benefits such as free education, free healthcare, etc.”. Obviously, such “benefits” came at a price: The lack of access to freedom of expression was a norm.” Since I was a schoolgirl, I knew about these restrictions: Everybody was supposed to say what was acceptable. Whenever I was expressing my opinion in history or literature classes, I was being rebuked. And this applied to any field regardless of your profession. Still, representatives of creative careers such as artists, musicians, writers were under more scrutiny. Of course, this wasn’t a secret. We knew about it since our childhood”. “Nationalistic aspirations were also being repressed. For example, it was strictly prohibited for students to attend the Genocide memorial on April 24th. Otherwise, our teachers would be strictly punished”.
When it comes to her professional career, Ms. Hakobyan doesn’t complain: her husband was an engineer, and she was working at the same factory as a quality control specialist. The salary was enough to maintain their family. But neither her husband nor she wasn’t Communist party members. “Everyone was telling, that my husband was a true Communist. Yet, they weren’t accepting him to the party. What concerns me, I knew that my appeal would be rejected as I had relatives abroad, and honestly, I didn’t even desire to be a Communist party member. But I knew that to be in a leadership position; one had to be a party member”. She doesn’t consider herself a victim of the Soviet system either: “I was satisfied with my life, when my husband and I visited the USA for the first time in 1990, we noticed how different the life was there, it was obvious that the USA was more powerful as a state. We also paid attention to the fact that there wasn’t a scarcity of products there as it was in the Soviet Union; besides, although it was a diverse country, the society was rather homogenous, but honestly, I was happy with my life in the Soviet Union too”. But when it comes to the questions of national identity preservation, Ms. Hakobyan acknowledges that Soviet imperialism was quite dangerous for Armenia. Though she rejects being a member of any dissident movement or having any ties with them, she remembers the 1965 riots.” As a daughter of a Genocide survivor, the recognition of the Armenian Genocide has always been crucial to my family and me, so I know about these demonstrations.
Moreover, we had a neighbor who took part in them and even got arrested for that. But we couldn’t learn about underground parties from the official sources. I was learning about the dissident movements from the podcasts of the “Voice of America.” Other than this event, I think that Armenian folk music and dance ensembles were important in our cultural life. We were being reminded about Gevorg Chavush and Andranik Ozanyan and our national liberation movements through dances and songs. Besides, big names in our cultural and scientific life such as Hovhannes Shiraz, Paruyr Sevak, Avetik Isahakyan, Viktor Hambardzumyan, and many others were making us proud to be Armenians, as their every word was nationalistic”. Other than these events, I can point out that our victories in sports, prominently the “Ararat”FC victory in 1973 and the brilliant achievements at the 1982 Olympics, were also making us proud to be Armenians. “But I think that the process of Sovietization and russification was inevitable. The children who were attending Russin schools had an advantage over those who were attending the Armenian ones. I also wanted my children to attend a Russian school, but my husband was strictly against it. Therefore they studied at an English school [laughs].” Assimilation was happening anyway, but what kept us closer to our roots was our Diaspora.“
The appointments of Mikhail Gorbachev as a General Secretary of the Communist Party in 1985 and his policy of “glasnost: and “perestroika” were like fresh air after decades of stagnation. Yet, this was just the beginning of the end, which was marked by the Karabakh movement. “I must note that Armenians of Karabakh have always felt the impact of social injustice’ continues Ms. Hakobyan, “The cities and villages of Karabakh weren’t renovated, and the standard of living was never high, but I think that the nature of this movement was not social, but was rather nationalistic. Armenians in Artsakh were restricted from traveling in Armenia. They were deprived of the right to be Armenian. Thus the main reason for this movement was the will of the people of Artsakh to be independent. And I think that the Karabakh Committee did not ignite this movement. This movement started from the day Karabakh was illegally attached to Soviet Azerbaijan. The Armenians living there couldn’t forget the Shushi massacres of the 1920s. Armenians of Artsakh had always dreamed of being free from Azerbaijani rule, especially when the Soviet Constitution had an article granting the nations of the member states the right of self-determination.
According to Ms. Hakobyan, nationalism was also the main driving force behind the Independence movement. “As we had a very developed industrial sector, connections all over the globe, and a strong Diaspora, we were confident about gaining Independence and having the freedom to focus our national issues such as the recognition of the Armenian Genocide. We also believed that if we gain Independence, Armenians from all over the world will come to our country, and we would become stronger and grow as a nation. Unfortunately, people who came to power after Independence led the country to an economic catastrophe, making us question our own decision”.
Conclusion
The Soviet Union is a unique historical phenomenon; its existence has left an indelible mark on Armenia and Armenians’ history. Although this influence is usually presented from a negative angle, which is mostly accurate, it is also important to underline the positive aspects of being a member of that political entity. Firstly, it is important to note that never have Armenia’s borders have been intact for such a long period. This relatively long peace has enabled a nation that survived a Genocide to concentrate its potential on science, education, and culture. Despite the Soviet Union being an autocratic regime where basic human rights were constantly being violated, the industrialization of the country and the breakthroughs in technologies, science and arts became catalysts for a new wave of nationalism. This gave Armenians confidence that they can be independent and pursue their national interests independently. Throughout the history of Soviet Armenia, repressions by the authorities and the attempts to restrain these aspirations were not successful as the will to preserve national identity and resolve national issues and the unbreakable ties with the Diaspora were stronger than these circumstances.
1 Artsakh Foreign Ministry Issues Statement on 1920 Shushi Massacre of Armenians